Bu fikirləri AMEA-nın Folklor İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əziz Ələkbərli söyləyib. O deyib: “İşğaldan azad edilmiş ərazilərdəki abidələrimizi təyinatına görə üç qrupa bölə bilərik: dini abidələr, hərbi abidələr, mülki abidələr.

Lakin bütün bu abidələrin hamısının sələfi qədim yaşayış məskənləridir. Cənubi Qafqaz ən qədim insan məskənlərindən biri olduğu üçün burada belə məskənlər kifayət qədərdir. Dağlıq və aran Qarabağ bu sırada öndə dayanır.

Ağdam rayonu ərazisində Üçoğlantəpə adlanan yerdə e. ə. VI-IV minilliklərə aid yaşayış məskəni, e. ə. II minilliyə aid Leylatəpə və Üzərliktəpə yaşayış məskənləri, Sarıçoban kəndi yaxınlığında e.ə. XIX-XIII yüzillərə aid möhtəşəm kurqan və s. buna əyani misaldır.

Lakin bunların hamısının başında Xocavənd rayonu ərazisində yerləşən Qədim Daş (Paleolit) dövrünə aid olan Azıx və Tağlar mağaraları, Kəlbəcər rayonunun Zar kəndi yaxınlığındakı Zar mağarası durur ki, hər üçü dünya mədəniyyətinin unikal nümunələridir. Xatırladırıq ki, Qədim Daş (Paleolit) dövrü ilk insan tipinin yaranmasından, yəni təxminən 2,6-2,5 milyon il əvvəldən təxminən 12-10 min il əvvələ – əkinçiliyin başlamasına qədər olan dövrü əhatə edir.

Qarabağın Quruçay dərəsində, Tuğ çökəkliyində, Quruçay çayının sol sahilində, Xocavənd rayonunun Azıx və Salaketin kəndləri arasında, dəniz səviyyəsindən 900 metr hündürlükdə yerləşən Azıx mağara kompleksi təxminən 800 kvadratkilometr ərazini əhatə edir. Bəzilərinin hündürlüyünün 20-25 metrə çatdığı 8 dəhlizdən ibarət olan mağara 600 metr uzunluğundadır.

Xocavənd rayonunun Böyük Tağlar kəndi ərazisində, yenə də Quruçay çayının sol sahilində yerləşən Tağlar mağarasında isə 90 milyon il bundan əvvəldən 35 milyon il əvvələ qədər yaşayış olduğu müəyyən edilib. Burada da Daş dövrünə aid çoxlu nümunələr aşkarlanıb.

Zar mağarası düşərgəsi isə Kəlbəcər rayonunun Zar kəndinin qərb tərəfində yerləşir. Bu mağaranın sakinləri ilə Tağlar mağarasının sakinləri arasında əlaqələrin olduğu müəyyən edilib.

Yeri gəlmişkən, 2002-ci ildən etibarən işğalçı Ermənistan dövlətinin təşkilatçılığı ilə Azıx mağarasına İngiltərə, İrlandiya, İtaliya və İspaniyadan arxeoloqlar cəlb edilərək burada qanunsuz qazıntı işləri aparılıb, ələ keçirilən 300-350 min il əvvələ aid eksponatlar talan edilib, Ermənistana, Avropa ölkələrinin muzeylərinə daşınıb.

Bu gün Azərbaycanın tam haqqı var ki, torpaqlarımız işğaldan azad edildikdən sonra müvafiq beynəlxalq elmi komissiya yaradılsın, Azıx mağarasına, digər abidələrimizə vurulmuş maddi və mənəvi ziyan müəyyən edilsin, buna görə Ermənistan dövləti və bu prosesdə iştirak edən ölkə və ya qurumlar beynəlxalq məhkəməyə verilsin və abidələrdən aparılmış eksponatların və ya nümunələrin geri qaytarılması tələb və təmin edilsin.

“AzərTac”