Tahir ORUCOV
AMEA Folklor İnstitutu,
Filogiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
email: [email protected]

Qarabağda xalq oyunları

Azərbaycan folklorunun tarixi çox qədimlərə, Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində-Qarabağda (Azıx, Tağlar), Naxçıvanda (Qazma), Kəlbəcərdə(Zar), Qazaxda (Daşsalahlı, Aveydağ, Damcılı) və s. ilk insan məskənlərinin meydana çıxması ilə eyni vaxta təsadüf edir.(1, 19) Bu anlamda Azərbaycan dünyanın ən zəngin folklor məkanlarından birinə malikdir.
Folklorun, başqa sözlə xalq ədəbiyyatı nümunələrinin yaranmasında bütün xalq iştirak edir. Belə ki, hər bir məsəl, lətifə, nağıl, mahnı, bayatı, xalq oyunu, xalq tamaşası xalqın gündəlik həyatının məhsuludur və folklorşünaslıq elminin predmetidir. “Humanitar elmlər içərisində folklorşünaslıq elmi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu elm sahəsinin tədqiqat obyekti birbaşa xalqın şifahi yaradıcılığıdır. Obyektinin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar elmin özü də bir sıra sahələrin kontaminasiyasını labüd edir. Çünki folklor mətnlərində xalqın dünyagörüşünün reallaşma səviyyəsi müxtəlif formalarda təzahür edə bilir. Məhz bu təzahür iki aspektdə özünü göstərir:
1. Xalq düşüncəsinin dominantlığı;
2. Ayrı-ayrı sahələrin fərdi keyfiyyətlərinin ümumfolklor kontekstində çarpaz-laşması.
Birinci aspektdə xalq təfəkkürünün bədii düşüncədə reallaşma vasitələrindən asılı olmayaraq, ümumxalq düşüncəsinin dominantlığı öndədir, ikinci aspektdə ayrı-ayrı sahələrin fərdi keyfiyyətləri əsas göstərici funksiyasındadır. Məsələn, sözlə ifadə olunan bədii yaradıcılıqla eyni təfəkkürün məhsulu olan, ritmik hərəkətlərin vəhdətindən ibarət ayinlər arasında təfəkkürdən gələn bir ümumilik olsa da, hər birinin fərqli ifa formaları vardır. Bu isə söz və hərəkətin reallaşma prosesindəki özünəməxsusluqları ilə səciyyələnir.”(2, 3)
Bu baxımdan aparılan tədqiqatlar sübut etmişdir ki, Azərbaycan mədəniyyətinin, tarixinin, ədəbiyyatının, o cümlədən folklorunun inkişafında və təkamülündə doğma vətənimizin ayrılmaz bir hissəsi olan Qarabağın folklor mühiti əvəzsiz və böyük rolu oynamışdır.
Qarabağ folklorunu dərindən öyrənmək üçün əvvəlcə bu regionun tarixi ərazilərini, hüdudlarını müəyyənləşdirmək vacibdir. Çünki bunu aydınlaşdırmadan burada baş verən ədəbi-mədəni hadisələri də tam şəkildə təsəvvürə gətirmək mümkün deyil. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının III cildində oxuyuruq: “Qarabağ-Azərbaycanda tarixi vilayətdir. Kiçik Qafqaz dağlarından başlamış, Kür və Araz çayları arasındakı ərazini əhatə edir. “Qarabağ” adı mənbələrdə XII əsrdən başlayaraq çəkilir. SSRİ ərazisində ən qədim insan məskənlərindən biri Qarabağda aşkar olunmuşdur. Şərqi Zaqafqaziyada geniş yayılmış Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin zəngin abidələri də ilk dəfə Qarabağda tapılmışdır.
Qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Qarabağ Qafqaz Albaniyasına daxil idi. Qarabağda alban tayfaları (utilər və qarqarlar) yaşayırdılar. Qarabağ uzun müddət Sasani əsarətinə qarşı mübarizə mərkəzlərindən biri olmuşdur. IV əsrdə Qarabağın dağlıq hissəsində xristianlıq yayılmağa başladı. Ərəb işğalından sonra Qarabağın düzənlik hissəsində və şəhərlərdə yaşayan əhali islam dinini qəbul etdi. Qarabağın dağlıq hissəsi-Arsaxda yaşayan əhali isə xristianlığı saxladı. Bu vəziyyət Qarabağ əhalisinin etnik tərkibinin formalaşmasının iki istiqamətdə getməsinə mühüm təsir göstərdi. Qarabağ X əsrdən Şədaddilərin, XI əsrin ortalarından isə Səlcuqilərin, hakimiyyətinə keçdi. XII əsrin ikinci yarısından etibarən Qarabağ Eldəgəzlər dövlətinin tərkibində idi. XII əsrin sonu, XIII əsrin əvvəllərində Qarabağın dağlıq hissəsində Xaçın feodal knyazlığı yarandı. Sonrakı əsrlərdə bu knyazlıq Xəmsə adlanan beş məlikliyi birləşdirirdi. ”(3, 45)
Göründüyü kimi, Qarabağ ərazisi tarixi hadisələrin gedişatından asılı olaraq zaman-zaman dəyişsə də, genişlənib sıxılsa da, tarixçilərimiz qədim mənbələrdən sübut etmişlər ki, Qarabağ ərazisi Araz və Kür qovuşandan (İki çayarası) Xuan qalasınadək, indiki Qırmızı körpü civarlarında (Borçalı qəzasının əhatə etdiyi torpaqlar da nəzərə alınmaqla) bir tərəfi isə Cermuxa qədər, Göyçə gölü sərhədlərində, o biri yandan isə Sisakan, Gorus, Mehri-Zəngəzur dağ silsiləsi boyunca Qarabağa daxil olmuş, qədim Aran-Arsaq ərazilərini əhatə etmişdir. Bu ərazi Qarabağın həm aran, həm də dağlıq hissələrini təşkil edir.Tədqiqatçı Q.Qeybullayev bu münasibətlə yazır: “Eramızın birinci əsrində Alban çarı Aran Arazdan Xuan qalasınadək Alban ovalığı və dağlarını irsən aldı... Qarabağ, o cümlədən indiki Dağlıq Qarabağ son iki min il ərzində Azərbaycanın tərkib hissəsi olmuşdur. (4, 13)
Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi, Qarabağ ərazisində də ilk ədəbi nümunələri el şairləri yaratmış və bu da öz əksini folklorda tapmışdır. Azərbaycan türk-oğuz folklorunun elə janrları var ki, daha çox Qarabağ regionu ilə bağlıdır. Azərbaycanın əvəzsiz sənət nümunəsi olan “Dədə Qorqud” dastanına diqqət yetirdikdə açıq-aydın görünür ki, boylardakı hadisələrin əksər hissələri Qarabağ ərazisində baş vermiş və dastanda adı çəkilən yer adlarının - toponimlərin bir qismi tarixən də, indinin özündə də, Qarabağda olmuşdur.” (5, 23)
Qarabağ folklor mühiti öz mövzu əhatəsinə, məzmun müxtəlifliyinə, özünəməxsus xüsusiyyətlərinə görə seçilmiş, hər zaman zənginliyi ilə tanınmışdır. Bu tükənməz söz xəzinəsinin toplanması, sistemləşdirilməsi, tədqiqi və öyrənilməsi həmişə folklorçuların, tədqiqatçıların, alimlərin, dilçilərin, ədəbiyyatşünasların diqqət mərkəzində olmuşdur. Qarabağdan toplanan folklor nümunələrində regionun coğrafi mənzərəsi, orada yaşamış əcdadlarımızn ilkin həyat və məişəti, adət-ənənələri öz əksini tapmışdır.
Qarabağın zəngin, özünəməxsus və maraqlı folklor nümunələrindən biri də xalq oyunlarıdır. Xalq oyunlarının tarixi çox qədimlərə getməklə yanaşı, xalqın müxtəlif dövrlərdə adət-ənənələrini, etnoqrafiyasını özündə yaşatmışdır. Xalq oyunları, bütövlükdə xalqın oyun-tamaşa mədəniyətinə dair ilk məlumatlara bir sıra qədim mənbələrdə rast gəlmək mümkündür. Belə ki, IX-X əsrlərdə yaşamış Yaxın Şərq alimlərindən Kəsrəvi, Səalabi və Əl-Biruninin, XII əsrdə isə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin əsərlərində də xalqımızın islamiyyətdən əvvəlki mərasim şənlikləri, oyunları, eləcə də onların mənşəyi və məzmunu barədə müəyyən məlumatlar vardır. Xalq oyunları haqqında məlumatlara həmçinin nağıl və dastanlarımızda, eləcə də, Avropa və Asiya səyyahlarının əsərlərində, memuar və gündəliklərində, onların Azərbaycana səfər təəssüratları barədə xatirələrində də rast gəlmək olar. Orta əsrlərdə bir sıra Azərbaycan, eləcə də Yaxın Şərq rəssamla-rının miniatürlərində də bəzi xalq oyunlarının təsvirlərinə təsadüf edilir.(6, 10-11)
Bir çox xalq oyunlarını – “Çövkan”, “Dirədöymə”, “Çiling ağac”, “Top al qaç”, “Sərrast vur”, “Motal-motal”, “Qələndar, ay Qələndar”, “Əl üstə kimin əli”, “Bə-növşə bənövşə” və s. oyunları indi də uşaqlar, həm də gənclər həvəslə oynayırlar. Tədqiqatçıların yazdıqlarına görə, Azərbaycan xalq oyunlarında kişilərlə bərabər, bəzən qadınlar da iştirak etmişlər. Bu barədə Nizaminin “Xəmsə”sində müəyyən məlumatlar verilir. Qadınların kişilərlə yanaşı “Çövkən” və digər xalq oyunlarında iştirakını XVI əsr miniatürlərindən də aydın görmək olur.Azərbaycanda geniş yayılmış bu oyunlar Qətran Təbrizinin, Xaqani Şirvaninin və bu kimi digər klassik şairlərimizin əsərlərində də öz əksini tapmışdır.
Qarabağda geniş yayılmış milli xalq oyunlarından biri də “Çövkən”dir. Buna bəzən “Çovqan” və ya “çövkən” də deyilmişdir. Komanda oyun növü olan çovqan yarışları eramızın birinci minilliyinin ortalarında formalaşmış, yüzillər ərzində, Azərbaycan,Orta Asiya, İran, Türkiyə, İraq və qonşu ölkələrdə məşhur olmuşdur. Mənbələr XII əsrdə İslam dünyasının mədəni mərkəzlərindən Bağdad, Orta Şərq ölkələrinin atçaparları arasında tarixdə ilk beynəlxalq çovqan yarışlarının keçiril-diyi göstərirlər.
Çovqan Azərbaycanın qədim və milli oyunudur. Çovqanın qədim Azərbaycan oyunu olmasını sübut edən faktlardan biri də Azərbaycan miniatürlərində bu oyunun dönə-dönə təsvir edilməsi, yazılı mənbələrdə onun keçirilmə qaydaları haqqında məlumat verilməsidir. Çovqan yarışlarının Azərbaycanda çox qədimdən məşhur olduğu faktlarla təsdiqlənir. “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarından və Nizami Gəncəvinin “Xsrov və Şirin” və “Şərəfnamə” əsərlərindən məlum olur ki, Azər-baycanda çovqanın tarixi, hətta VI-VII əsrlərə və bəlkə ondan da qabaqlara gedib çıxır. Nizami tarixi sənədlər əsasında yazdığı “Şərəfnamə” əsərində çövkan oyunu haqqında məlumat verir. Çövkan oyununun adı oyunda işlədilən alətin adı ilə ad-landırılmışdır. Bu da ağacdan hazırlanmış, çövkan adlandırılan alətdir. Oyunçular at belində bu alətin köməyi ilə oynayırlar. (7, 57) Azərbaycanda çövkan oyununda təkçə kişilər deyil, qadınlar da iştirak edirdilər. Nizaminin “Xosrov və Şirin” poemasında Şirin çövkan meydanında Sasani hökmdarı Xosrov Pərvizdən geri qalmır. Əsərdə Şirin ilə bərabər oynayan qızlar da təsvir edilmişdir.
Qarabağda geniş yayılan xalq oyunlarından biri də “Dirədöymə” oyunudur. Bu oyunun oynanılması qaydası isə belədir:Uşaqlar iki dəstəyə ayrılıb, bir dairəvi cizgi çəkir və qürrə(püşk) atırlar. Qürrə hansı dəstəyə düşsə o dəstə mərəyə (dairəyə) girir. Uşaqlar hərəsi ayağının altına bir toqqa qoyur. Dairədən kənarda qalanlar toqqanı götürməyə çalışırlar. Dairədəkilər isə ayaqla vurur, toqqaları götürməyə yol vermirlər. Dairənin içərisində olanlar kənardakılardan birini ayaqla vursa, dairədəki uşaqlar kənara çıxır, kənardakılar dairəyə girirlər. Kənardakı oyunçu içəridəkilərdən birini əli ilə tutub dairədən çıxara bilsə, onu bir nəfərə həvalə edib saxladır və yiyəsiz qalmış toqqanı götürməyə cəhd edir. Bu zaman içəridəkilər həm öz toqqalarını, həm də çöldəki yoldaşlarının toqqasını qorumalı olurlar. Yaxud əksinə, içəridəkilər çöldəkilərdən birini fəndlə tutub dairəyə salsalar, dəstələr yerlərini dəyişməli olurlar. Dairədən kənardakı uşaqlardan biri toqqanı ələ keçirsə, dairənin içərisində olan uşaqları toqqa ilə vurur, ayaqları altındakı toqqaları kənara çıxarıb götürməyə çalışırlar. Hansı dəstə toqqaları tamam ələ keçirsə qələbə qazanır. Dairədəkilər ayaqlarından biri cızıqdan çıxmamaq şərti ilə çöldəkilərdən birini digər ayağı ilə vurana qədər çöldəkilər içəridəkiləri toqqa ilə döyürlər.(6, 197)
“Çilingağac” oyunu isə Qarabağda, əsasən, yazqabağı, bayramqabağı günlər-də uşaq və gənclər arasında geniş şəkildə oynanılan ən qədim oyunlardan biridir. Çilingağac oyunu əsas hallarda iki üsulla oynanılır:
Birinci üsul:
Oyunda iki-üç nəfər oğlan uşağı iştirak edir. Hər oyunçunun bir dəyənəyi və bir “pəli” olmalıdır. Qarabağda buna “çiling” də deyilir. Pəl bir qarış uzunluğunda və hər iki ucu düzünə kəsilmiş çubuqdan düzəldilir. Böyük dairəvi cızıq çəkilir. Pəli cızığın ortasında qoyurlar. Püşk yolu ilə oyunu başlayırlar. Oyunçular bir-bir dəyə-nəklə əvvəlcə pələ vurur, onu yerdən bir qədər aralayıb ikinci dəfə dəyənəklə vu-rub cızıqdan çıxarmağa çalışırlar. Bu qaydada oyunçular bir-birilə yarışırlar.
İkinci üsul:
Bu üsulda da oyun başlayana qədər birinci üsulda olan qaydalar yerinə yetirilir. Lakin pəl bir qədər uzun olur. Cızıq da uzun çəkilir. Oyunçular püşk ilə oyuna başlayaraq bir-bir cızığın üstündə durur, sol əllərində şaquli vəziyyətdə tutduqları pəli yuxarıdan aşağı atır, sağ əllərindəki dəyənəklə pəli bərkdən vurub uzaqlaşdırırlar. Kim pəli daha çox uzaqlaşdırarsa, oyunu aparmış olur.
Qarabağda uşaqlar, xüsusilə məktəbyaşlı uşaqlar arasında daha çox yayılmış oyunlarından biri də “Bənövşə” oyunudur. Bu oyunun oynanılma qaydası isə belədir:Uşaqlar özlərinə iki başçı (molla) seçirlər. "Halay-halay" gəlməklə iki dəstəyə ayrılırlar. Dəstələr bir-birindən yüz addım aralı əl-ələ tutuşub dayanırlar. Başçılardan biri o birisinə deyir:
- Bənövşə! O birisi cavab verir: - Bəndə düşə! Əvvəlki molla deyir: - Bizdən sizə kim düşə? O biri molla uşaqların birinin adını çəkib deyir: - Əli, yaxud Qəmər düşə! Əli, ya Qəmər cərgədən ayrılıb yüyürə-yüyürə əl-ələ tutuşmuş uşaqların səfini yarmalıdır. Burada güclülük əsas şərtlərdəndir. Əgər oyunçulardan biri güc verib əl-ələ tutuşmuş uşaqların əlini bir-birindən ayırsa, o biri tərəfə keçə bilsə, bir uşaq da götürüb yenə öz əvvəlki yerinə qayıdır. Yox, əgər keçə bilməsə, orada qalmalı, o dəstəyə qoşulmalıdır. Hansı tərəf uşaqların hamısını öz tərəfində saxlaya bilsə, o dəstə oyunda qalib gəlir, o biri tərəfi töhmətləyir. (7, 480)
Qarabağda məşhur olan bəzi xalq oyunları isə şeirlə ifa olunurdu. Bu isə, heç şüb-həsiz ki, oyunu daha maraqlı edirdi. Belə oyunlara “Sanama” “Motal-motal” , ”Tapın görək”, “Yelləncək”, “Öcəşmə”, “Püşk “(çöp) və s. oyunları misal göstər-mək olar.
“Sanama” - Azərbaycanda, eləcə də Qarabağda uşaqlar və gənclər arasında yazqabağı günlərdə, şənlik və bayramlarda, eləcə də adi günlərdə dəstələrə bölünmədən oynanılan oyunlarda “başçı” seçmək üçün başlanğıc formaya deyilir. Belə ki, dəstələrə bölünməklə oynanılan bütün oyunlar halay qurmaqla başlanır. Lakin bir çox oyunlarımız dəstələrə bölünmədən oynanılır. “Ənzəli”,"Eşşək beli sındırdı” , “Yeddi ağac” və s. belə oyunlara misal ola bilər. Bu oyunları başlayar-kən, "başçı", "aparıcı" və ya "işçi" seçmək üçün sanamadan istifadə edirlər. Püşk yolu ilə yaxud ümumi razılığı ilə(oyunda və ya uşaqlar arasında müəyyən keyfiy-yətləri ilə fərqlənən) bir nəfər seçilir. O, bütün oyunçuları sıraya düzür. Sanama yolu ilə oyunçuları bir-bir sıradan azad edir. Axıra qalan oyunçu "başçı seçilmiş olur. Sanamanı aparmaq üçün müxtəlif sanamalar dan istifadə edirlər. “İynə-iynə”, “Motal-motal”, “Əmim oğlu” və s. bu kimi sanamalar uşaqların sevimli nəğmələr-indəndir. Bəzən bu məqsədlə düzgülərdən də istifadə edilirdi.
“Dolama” oyununu Qarabağda əksər hallarda uşaqlar dəstələrə bölünərək şeir deməklə oynayırlar. Bəzən bu oyunu iki uşaq arasında da keçirilir. Hətta kiçik yaşlı uşaqlar bir-birini dolamaq (sataşmaq) məqsədilə bu oyunun sözlərindən (do-lamadan) istifadə edirlər. Əvvəlcə dəstəbaşılar seçilir. Dəstəbaşı iki cür təyin olu-nur: ya onları oyunçular özləri seçirlər, ya da ümumin razılığı ilə (oyunda və uşaq-lar arasında müəyyən keyfiyyətləri fərqlənənləri), çox hallarda isə (əgər oyunçular bir-birini tanımırlarsa) püşk yolu ilə seçirlər. Dəstələrə bölünərək oynanılan bu oyunu başlamaq üçün halay yolu ilə uşaqlar dəstələrə bölünürlər. Dəstələr bir-bi-rindən bir neçə addım aralı dayanır. Dəstələrdən biri sanama üsulu ilə oyuna baş-layır. Növbə ilə bir-birinə dolama söyləməklə oyun aşağıdakı kimi davam edir:
Ay Zərbəli, Zərbəli,
İti boşla, gəl bəri.
Ay Dursun, Dursun, Dursun
Öküzüm səni vursun, və s.
Hansı dəstə dolama tapıb deyə bilməsə həmin dəstə oyunda uduzmuş olur.
“Öcəşmə” oyunu da şeir deməklə keçirilən oyun növlərindən hesab edilir. Azər-baycanda ən çox yazqabağı- bayramqabağı günlərdə, eləcə də digər fəsillərdə əsa-sən uşaqlar və gənclər arasında, geniş şəkildə oynanılan qədim oyunlarından biri-dir. Bu oyunu əsas hallarda uşaqlar dəstələrə bölünərək oynayırlar. Bəzən bu oyun iki uşaq arasında da keçirilir. Hətta kiçik yaşlı uşaqlar bir-biriniə öcəşmək (sataş-maq) məqsədilə bu oyunun sözlərindən (öcəşmədən) istifadə edirlər.
Əvvəlcə dəstəbaşılar seçilir. Dəstəbaşı iki cür təyin olunur: ya onları oyunçular özləri seçirlər, ya da ümumin razılığı ilə (oyunda və uşaqlar arasında müəyyən key-fiyyətləri fərqlənənləri), çox hallarda isə (əgər oyunçular bir-birini tanımırlarsa) püşk yolu ilə seçirlər. Dəstələrə bölünərək oynanılan bu oyunu başlamaq üçün halay yolu ilə uşaqlar dəstələrə bölünürlər. Dəstələr bir-birindən bir neçə addım aralı dayanır. Dəstələrdən biri sanama üsulu ilə oyuna başlayır. Oyuna başlayan dəstənin nümayəndəsinin söylədiyi sözü digər dəstənin bir üzvü təkrar etməlidir. Əvəzində sözü təkrarlayan oyunçuya əks tərəf öcəşəcək söz söyləyir. Sonra oyunun estafeti qarşı tərəfin oyunçularına verilir. Beləliklə oyun aşağıdakı kimi davam edir:
Deynən:xala!
- Xala!
- Qazan dibi yala.